MADENLERDE TULUMBALAR VE TULUMBACILAR

Mutfakta kullandığımız düdüklü tencerenin ve kömür madenlerinde kullandığımız su tulumbalarının ulaşım araçları dâhil, bütün makinelerin gelişim süreçlerinde rolü büyüktür. Buluşların bazen rastlantısal olarak ortaya çıktığı düşünülse de birçok buluşun ihtiyaçtan ortaya çıktığı herkesçe kabul edilen bir olgudur. Sanayi devriminin itici gücü olarak kabul edilen tulumbanın gelişim süreci maden sahiplerinin 16. yüzyıldaki ihtiyaçlarından kaynaklanmıştır.  

Kömür madenciliğinin ilk yıllarında maden sahiplerinin en önemli sorunu, derine inildikçe madende biriken suyun dışarıya atılamaması sorunuydu. Bu sorun, Fransız Denis Papen (1), İngiliz Thomas Savery (2) ve İskoçyalı James Watt (3) gibi mucitlerin tulumbayı geliştirmeleri sayesinde çözüldü. James Watt madenlerde kullanmak için tasarladığı pistonlu tulumbanın ileri geri hareketini bir tekerleğin dönme hareketine çevirince tekstilde, gemilerde, trenlerde, şehir su şebekelerinde, toprak sulama alanlarında sanayi devriminin izleri görülmeye başlandı.  

Kok fırınları basınçlı havayla beslenerek kaliteli demir ve çelik elde edilince demir köprüler, demiryolları için ray ve trenler, deniz ulaşımı için demir gemiler yapıldı. Bizde de sık sık çıkan yangınlar sonucunda Osmanlı döneminde Sultan Ahmet’in veziri Damat İbrahim Paşa zamanında Dergah-ı Ali tulumba ocağı kuruldu. (4)

Madenlerde eli boru anahtarı tutabilen her madenci kısa bir eğitim süreci sonrasında tulumbacılık yapabilecek duruma gelir. Maden ocaklarında tabana dalan başaşağılarda (desandre), kömür üretim panolarının diplerinde ve ana galerilerde biriken sular borularla kat lağımlarındaki su kanallarına taşınır. Derin maden ocaklarında suyun dışarı atımının en kolay yolu, katlardaki beton havuzlarda toplanan suların güçlü elektrikli tulumbalarla dışarı atımı ile olur. Teknolojinin ilerlemesi sayesinde kuyu diplerindeki büyük havuzlarda birken suyun elektrikli tulumbalarla dışarı atımı maliyet açısından kolaylık sağlar.

Kömür ocaklarında en zor şartlar altında çalışan kesim olarak, kömür üretim panolarında kazmacı ve tahkimatçı sanatlarında çalışan işçiler olmasına rağmen, tükenmişlik sendromu içinde olanların başında tulumbacılar ve sayıları az da olsa kapıcılar gelir. Kömür madenlerinde kazı, tahkimat, lağım, taban, tarama gibi birçok sanat dalı ekip olarak bir arada çalışır. Bir arada yemek yiyerek, bir arada yürürler. Ocak içinde tek kişi çalışmak için görevlendirilmez. Kuralı olsa da tulumbacılar ve kapıcılar ocakların en ücra köşelerindeki görev yerlerine gitmek için çoğu kez yalnız yürür, mesai saati bitene değin yalnız çalışırlar. Tulumbacılar, tulumbanın bakımını yapmak için anahtarını, yağını, mazotunu, içme suyunu, yiyeceklerini yanında taşır. Diğer işçilerin izin yaptığı hafta sonlarında, dini ve milli bayram tatillerinde çoğunluğu çalışmak zorundadır. Ocak içindeki uzak noktalardaki iş yerlerine tatil günlerinde çoğu kez yürüme gidip yürüme gelirler.  

Bazen birbirlerine uzak mesafede olan birkaç tulumbaya bakmakla görevlendirildikleri günler de olur.   Tulumbacılar, gürültü desibelini aşan tulumbaların başlarında lambalarının sönebileceği korkusunu her an hissedebilirler. İçlerinde, ocak içinde anlatılan hayali hikâyelerden etkilenerek halüsinasyonlar görüp korkulu saatler geçirenler olur. Çalışma saatleri içinde bazen görev yerlerinden uzaklaştıklarında tulumbaların hava yapıp stop etmesi veya arızalanması sonucunda sık sık cezai yaptırımlarla karşılaşırlar. Böyle durumların sonrasında evde, iş yerinde ve yaşamın diğer alanlarında mutsuz bir yaşamın boşluğuna düşüp tükenmiş sendromu içine düştüklerinin farkına varmazlar.  

1. Danis Papen: (1647-1713) Fransız fizikçi. 1681 yılında düdüklü tencereyi icat eden bilim insanı.
2. Thomas Savery: (1650-1715) İngiliz mucit ve mühendis.  
3. James Watt: (1736-1819) İskoç makine mühendisi ve kimyager.
4. Davut adında Fransız teknisyenin 1714 yılında Tüfekhane ve Tophane’de çıkan yangınlarda tulumba kullandı. Daha sonra 1719 yılında Yeniçeri Ocağı’na bağlı olarak Dergah-ı Ali tulumba ocağı kuruldu.

Fotoğraflar: Alaaddin Kara