Biliyor da gibiyiz ama tam da değil!

Nedir bu Kafkaesk?

Bazı kavramlar vardır, cümle içinde tam olarak doğru yerde kullansanız dahi anlamı sorulduğunda açıklamak pek öyle kolay olmaz. Kafka’nın eserlerinin içine sinmiş olan o bunaltıcı atmosferi tanımlamak için kullanılan Kafkaesk kavramı da onlardan biri. Bu yirminci yüzyıl sıfatı, ilk kez 1947 yılında, New Yorker dergisindeki bir makalede ortaya çıktı, sonrasında ise dünyanın birçok dilinde kendisine yer buldu: Fransızcada kafkaïen, Almancada kafkaesk, İngilizcede kafkaesque, Portekizcede kafkiano…

Marksist düşünür Michael Löwy, “Kafka: Boyun Eğmeyen Hayalperest” kitabında yer alan “Kafkaesk Durum” başlıklı makalesinde genelde zihnimizde bir imge ya da atmosfer olarak canlanan Kafkaesk kavramını anlatıyor. İşte buyurun “Kafkaesk nedir?” sorusunun cevabını uzmanından okuyun:

1. Esrarengiz, kaygılandırıcı, tehditkâr…

Sözlüklere ve ansiklopedilere girmiş olan bu terimi tarif etmek güç değildir: “Baskıcı atmosfer”e; “kişisellikten çıkmış uğursuz güçlerin insanlararası ilişkileri denetlediği” “kâbus gibi bir dünya”ya; “esrarengiz, kaygılandırıcı ve tehditkâr” bir duruma; “yönünü şaşırmış bireyin kaybolduğu” labirent biçiminde “bürokratik ve totaliter, dolambaçlı yöntemlerle birlikte, saçma ve şizofrenik olarak rasyonel bir örgütlenme”ye gönderme yapar. 

2. Bürokratik kabus

“Kafkaesk durum”, bürokratik kurumların gündelik işleyişi içindeki gülünç saçmalıktan “idari” iktidarın en ölümcül tezahürlerine dek varan bir deneyim yelpazesini tanımlamaktadır. Bu deyimin gündelik dilde kütlesel dağılımı, Kafka okurlarının büyük bölümünün yanılmadıklarını ve eserinin evrensel ve eleştirel kapsamını sezgisel olarak kavradıklarını göstermektedir: Bürokratik kâbusa karşı çıkış ve André Breton’un tanımladığı anlamda kara mizah yoluyla yıkıcılık –tinin başına buyruk bir isyanı.

3. Şeyleşmenin saçmalığı

“Kafkaesk” sözcüğünün gündelik dile girmesinde hiç tesadüf yoktur: Toplum bilimlerinin görmezden gelmeye çalıştıkları ama yerine koyacak makul bir kavramlarının da olmadığı gerçekliğin bir yanını belirtmektedir: sıradan insanlar tarafından yaşandığı haliyle bürokratik şeyleşmenin saçmalığı ve baskısı. Aslında sosyoloji ya da hukuksal bilimsel genellikle bürokratik ve yasal makineyi, “işlevsel” ya da “işlevsiz” niteliği üzerinde, “araçsal rasyonelliği” üzerinde durarak “içerden” ya da devletin veya sermayenin seçkinlerine kıyasla incelemekle sınırlanmışlardır.

4. Köleleştirilmiş sefiller

Eski gerçeküstücü Michel Carrouges’in basiretli bakışıyla belirttiği gibi, “Kafka hukukçuların, kanundaki şeylerin nedenini niçinini anladıklarını düşünen bu eğitimli ve iyi yetiştirilmiş insanların mesleki bakış açısını bir yana bırakır. Tersine, onları ve kanunu, anlamadan boyun eğen köleleştirilmiş sefiller kitlesinin bakış açısından ele alır. Ama o Kafka olarak kaldığından, genellikle naif bu cehaleti, ıstırap ve mizah dolu, esrar ve açık seçiklik dolu yüksek bir ironi düzeyine çıkartır. Hukukun bilgisinde insan cehaleti olarak var olan her şey ile kölelerin cehaletinde insan bilgisi olarak varolan her şeyi gözler önüne serer.” Bu yalnızca hukuk kurumlarına değil, Kafka’nın evreninde “sefiller kitlesi”ni ele geçiren hiyerarşik ve bürokratik makinelerin bütününe uygulanır.

5. Kaçamazsınız, anlayamazsınız!

Çek yazar Milan Kundera’ya göre bu Kafkaesk durumun bellibaşlı özellikleri şunlardır: 

– Bireylerin ne kaçabilecekleri ne de anlayabilecekleri, labirent biçiminde devasa ve biricik bir kurumdan ibaret bir dünya. 

– Bu Kafkaesk dünyada bürokratik dosya asıl gerçekliği oluştururken, insanların fiziksel varlığı bu dosyadaki bir fişin gölgesinden başka bir şey değildir. 

– Sanıklar neyle suçlandıklarını bilmediklerinden, “kendi kendini suçlama” makinesi çalıştırılır.

6. Çarkların arasında…

Sonuç olarak, Kafka, terimin alışıldık anlamıyla “gerçekçi” bir yazar olmaktan çok daha fazlasıdır. Eserlerinde gösterdiği şey yalnızca “nesnel gerçeklik” değil, daha önemli bir şeydir: öznel bir deneyim, “aygıtlar”la karşı karşıya kalan bireylerin deneyimidir. Kafka’nın romanları mağlupların bakış açısından yazılmıştır, bürokratik makinenin “rasyonel” ve “kişisellikten sıyrılmış” çarklıları arasında öğütülenlerin bakış açısındandır.